Ma`lumotlar : 1091
Xabarlar soni: 197
Bugun: 6.3.2021
Soat: 15:38
Statistik o'yinlar. Optimal strategiyani tanlash mezonlar
Muallif: Mengliyev SH.
Qo`shilgan sana: 2014-06-29
Statistik o'yinlar. Optimal strategiyani tanlash mezonlari
Odatdagi strategik o'yinlarda tomonlardan xar biri o'zi uchun eng foydali va raqib uchun esa iloji boricha kamroq foydali tadbirlarni ko'radi. Lekin shunday xollar xam ko'p uchraydiki, ularda tomonlardan biri (I uyinchi) operatsiyani amalga oshirishda strategiyani ongli ravishda tanlasa, ikkinchi tomon (II uyinchi) strategiyalarni tanlashda mutlaqo maqsadsiz, tasodifan xarakat qiladi. Tabiat bilan uyin deb ataluvchi bunday vaziyatlarda II o'yinchi I o'yinchiga noma’lum bo'lgan ob’ektiv borliq (tabiat) deb qaraladi. Operatsiyalarni tekshirishda operatsiyani o'tkazuvchi tomonni (I uyinchi) ko'pincha statist deb, operatsiyalarning o'zlarini esa statistikning tabiat bilan o'yinlari yoki statistik o'yinlar deb ataydilar.
Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish masalalasining o'yin shaklida qo'yilishini ko'ramiz. Faraz qilaylikki, operatsiyaning o'tkazilish muxiti oldindan aniq ma’lum bo'lmagan n xil xolatdan birida bo'lishi mumkin. Bu xolatlarni T1,T2, . . .,Tn deb belgilaymiz. Operatsiyani o'tkazuvchi tomon mumkin bo'lgan m ta A1,A2,. . .,Am strategiyalarga ega. Xar bir juft Ai va Tj strategiyalar uchun I o'yinchining aij yutuklari ma’lum va ular N=(aij) to'lov matritsasi shaklida berilgan deb faraz qilinadi.
Masala shunday (sof yoki aralash) strategiyani tanlashdan iboratki, uni qo'llash operatsiyani o'tkazuvchi tomonga eng katta yutuqni ta’minlasin.
1-Misol. Jamoa xo'jaligining uchta er uchastkasi bor: A1-sernam, A2-o'rtacha namli, A3-quruq. Bu uchastkalardan biriga kartoshka, qolganlariga esa ko'k maysa ekish mo'ljallanmoqda. Ma’lumki, kartoshkadan yaxshi xosil olish uchun vegetatsiya davrida tuproqda ma’lum miqdorda namlik bo'lishi talab qilinadi. Namgarchilik ortikcha bo'lsa, ekilgan kartoshka ba’zi joylarda chirib qolishi, yogingarchilik etarli bo'lmaganda esa u sekin rivojlanishi mumkin. Agar ob-xavo sharoitiga ko'ra xar bir uchastkaning o'rtacha xosildorligi ma’lum bo'lsa, kartoshkadan yaxshi xosil olish uchun uni qaysi uchastkaga ekish kerakligini topish talab qilinadi.
A1 uchastkaning xosildorligi mos ravishda yogingarchilik normal, normadan ortiq va kam bo'lganda I gektardan 200, 100 va 250 ssentnerni tashkil qiladi. SHunga o'xshash A2 uchastkada – 230, 120 va 200 ssentner, A3 uchastkada esa – 240, 260 va 100 ssentner.
O'yinning to'lov matritsasini tuzamiz. II o'yinchining ya’ni tabiatning strategiyalarini, yogingarchilikning normadan kam, normal va normadan ortik bo'lishga ko'ra, mos ravishda, T1,T2,T3 deb belgilaymiz.
Jamoa xo'jaligi –I o'yinchining xam uchta strategiyasi bori: A1- kartoshkani sernam uchastkaga ekish, A2- o'rtacha namli uchastkaga ekish va A3 – quruq uchastkaga ekish. Jamoa xujaligining yutug'i strategiyalari xar bir Ai va Tj jufti uchun 1 ga yerning xosildorligi shaklida beriladi (1-jadval)
1-jadval
I T |
T1-normadan kam |
T2-normal |
T3-normadan ortiq |
A1-sernam |
250 |
200 |
100 |
A2-o'rtacha namli |
200 |
230 |
120 |
A3-quruq |
100 |
240 |
260 |
Tabiat bilan o'yin yutuqlar matritsasining taxlili ko'rilgan qoidalar bo'yicha tabiat bilan o'ynovchi shaxsning (I uyinchining) takrorlanuvchi va befoyda strategiyalarini xisobdan chiqarib tashlashdan boshlanadi. Tabiatning (II o'yinchining) strategiyalariga kelganda esa shuni aytish kerakki, ulardan birortasni xam xisobdan chiqarib tashlash mumkin emas, chunki tabiat xolatlaridan xar biri, I o'yinchining xatti-xarakati va maqsadidan qat’iy nazar, tasodifiy ravishda yuz berishi mumkin. Tabiat birinchi o'yinchiga qarshilik ko'rsatmaganligi tufayli tabiat bilan o'yin strategik o'yinlarga nisbatan soddarokdek bo'lib ko'rinishi mumkin. Lekin aslida bunday emas. Strategik o'yinda xar bir o'yinchi raqibining unga zid xarakat qilishini aniq biladi. Statistik o'yinda esa I o'yinchi II o'yinchining qanday yo'l tutishini, ya’ni tabiatning qanday xolati yuz berishini aniq bilmaydi. Lekin operatsiyani o'tkazuvchi tomonga tabiat bilan o'yinda shu ma’noda osonroqki, u bu o'yinda ongli raqib bilan o'yindagiga nisbatan ko'proq yutish extimoli bor. SHu bilan birga uning asosli qaror qabul qilishi kiyinroq, chunki tabiat bilan o'yinda vaziyat noaniqligining ta’siri ancha kuchli bo'ladi.
Statistik o'yinda yutuqlar matritsasidan foydalanib tavakkallar (taxlika) matritsasi tuziladi.
Tavakkal deb tabiatning biror Tj xolatida A uyinchining maksimal yutug'idan Ai strategiyani tanlagandagi yutug'ini ayirish natijasiga aytiladi.
Jadvalning j-ustundagi maksimal yutukni bj bilan belgilaymiz, ya’ni
bj =max aij. Endi rij bilan Tj xolatda Ai strategiyani tanlagandagi tavakkalni belgilaymiz: rij= bj - aij. Ravshanki rij>0. Tavakallarning R(rij) matritsasi ko'p xollarda noaniqlik vaziyatini yutuqlar matritsasiga nisbatan chuqurroq anglab olish imkonini beradi. Bu matritsaning rij elementi tabiat Tj xolatida I uyinchining Ai strategiyaning qulayligi yoki noqulayligini ifodalaydi.
2-Misol. 1-jadvalda keltirilgan yutuqlar matritsasiga mos tavakkallar matritsasini tuzish talab qilinadi.
bj(j=1,2,3) maksimal yutuqlarni topamiz: b1=max (250,200,100)=250,
b2=max (200,230,240)=240, b3=max (100,120,260)=260. Tavakkallar matritsasi elementlarini xisoblaymiz: r11= b1-a11=250-250=0, r12= b2-a12=240-200=40,
r13= b3-a13=260-100=160, r21= b2-a21=250-200=50 va hokazo.
Nixoyat, tavakkallar matritsasini xosil qilamiz (2-jadval)
2-jadval
II I |
T1 |
T2 |
T3 |
A1 |
0 |
40 |
160 |
A2 |
50 |
10 |
140 |
A3 |
150 |
0 |
0 |
Tajriba qilmasdan statistik o'yinlarda qaror qabul qilish mezonlarini qarab chiqamiz.
Tabiat xolatlarining ma’lum extimollariga asoslangan mezon. Ba’zi xollarda statistik o'yinlardagi noaniqlik vaziyatlarini birmuncha susaytirishga muvaffaq bo'linadi. Bunga statistik kuzatish ma’lumotlari asosida tabiat xolatlari ehtimollarini topish yo'li bilan erishiladi. Faraz qilaylikki, tabiat xolatlari extimollari berilgan bo'lsin:
P(T1)=Q1 , P(T2)=Q2 , . . ., P(Tn)=Qn , bu erda U vaqtda I o’yinchi maksimallashtirishga intiladigan yutuqning (matematik kutilmaning) o’rtacha qiymati
bo’ladi. Optimal strategiya sifatida Ai strategiyalardan yutuqning maksimal o’rtacha qiymatiga mos keladigani tanlab olinadi
(1)
Tabiat xolatlari extimollari ma’lum bo’lganda optimal strategiyani tavakkallar ko’rsatkichidan foydalanib xam topish mumkin:
Bu xolda optimal strategiya sifatida tavakkal o’rtacha qiymatining minimumini ta’minlaydigani tanlab olinadi:
O’rtacha yutuq va o’rtacha tavakkal mezonlari bir xil dastlabki ma’lumotlarga, ya’ni bir xil o’yin matritsasiga qo’llanganda bir xil natijalarga olib kelishini ko’rsatamiz. xamda
ko'rsatkichlarni xisoblaymiz va ularni qo’shamiz:
rij=bj-aijekanligidan kelib chiqadi. Muayyan matritsa uchun ushbu yigindi o’zgarmasdir:
(2)
ifodadan ning maksimal bo’lishi
ning minimal bo’lishiga olib kelishi ko’rinib turibdi. Binobarin, o’rtacha yutuq mezonini maksimallashtirish yo’li bilan topilgan optimal strategiya o’rtacha tavakkal mezonini minimallashtirish yo’li bilan topilgan optimal strategiyaning o’zi bo’ladi.
YAna bir muxim koida shuki, agar tabiat xolatlari extimollari Q1, Q2,..., Qn lar ma’lum bulsa, I o’yinchining aralash strategiyalardan foydalanishiga xojat kolmaydi. Xakikatan, agar I o’yinchi P=(P1, P2 ,. . ., Pn) aralash stratergiyani qullasa uning tabiat shart-sharoitlari va strategiyasi bo'yicha o’rtachalashtirilgan yutugi
(3)
bo’ladi. Lekin o’rtachalashtirilgan qiymatlarning eng kattasidan ortiq bo’la olmaydi, ya’ni
Bundan kelib chiqadiki, tabiat bilan o’yinda xar qanday R aralash strategiyadan foydalanish I o’yinchi uchun optimal sof strategiyani qullashidan afzalroq bo’la olmaydi.
3-misol. Ob-xavo sharoiti extimoliy xarakteristikalari: yogingarchilik normadan kam bo’lish extimoli Q1=0,3; yogingarchilik normadagidek bo’lishi extimoli Q2=0,4; yogingarchilik normadan ziyod bo’lish extimoli Q3=0,3 ma’lum bo'lsa, 1-misol (1-jadvalga karang) asosda optimal strategiya topilsin. I o’yinchi strategiyalaridan xar biri uchun yutuqlarning o’rtacha qiymati bo’ladi. YUutkning maksimal o’rtacha qiymati
Biz statistik o’yinlarning ob’ektiv xisoblab topilgan tabiat xolatlari extimollari asosida echilishini ko'rib chiqdik. Agar xolatlar ob’ektivlik baxolarini topish mumkin bo'lmasa, u vaqtda tabiat xolatlari extimollari sub’ektiv tarzda quyida-gicha baxolanishi mumkin.
1) Laplas prinsipiga ko’ra
(4)
deb olinadi, ya’ni tabiatning xech bir xolati boshqa xolatlariga qaraganda ko’proq namoyon bo’lmaydi.
2) Kamayuvchi arifmetik progressiya prinsipi asosida
deb qaraladi, bunda
(5)
Bu usuldan tabiat xolatlari ularning sodir bo’lish muqarrarligi (yuz berish extimollari) kamayish tartibida joylashtirish mumkin bo’lganda foydalanish mumkin.
3) Ekspertlar guruxining bergan ma’lumotlari asosida tabiat xolatlari extimollarining o’rtacha qiymatlari
aniqlanadi.
Bo’lardan tashkari, tabiat xolatlari umuman noma’lum bo’lsa, bunday noaniklik sharoitida optimal echimni topishning boshqa mezonlarga asoslangan usullari xam ishlatiladi.
Vaktning maksimin mezoni. Bu uta pessimetrik mezondir. Bu mezonga asosan optimal strategiya sifatida eng yomon sharoitlarda maksimal yutuq ta’minlaydigan strategiyani tanlash tavsiya etiladi, ya’ni
Sevidjning minimak mezoni. Bu mezon xam xuddi Vald mezoni kabi o’ta pessi-mistik mezon xisoblanadi. Bu mezon buyicha o’ta yomon sharoitlarda tavakkal qiymatining minimumini ta’minlaydigan strategiyani tanlash tavsiya etiladi:
(5)
Gurvits mezoni. Bu mezon – umumlashgan maksimum mezoni deb yuritiladi. U quyidagi ko’rinishga ega: bunda
koeffitsient qandaydir vaziyatlarni e’tiborga olgan xolda tanlanadi. Ko’rinib turibdiki,
da Gurvits mezoni Val`dning pessimistik mezoniga,
da esa o’ta optimistik mezonga aylanadi (
da
)
Endi shu mezonlarning qo’llanishga doir misollar qaraymiz.
4-misol. O’yinning yutuqlar matritsasi 3-jadvalda berilgan. Laplas prinsipini kullab I o’yinchi optimal strategiyasi topilsin.
3-jadval
T I |
T1 |
T2 |
T3 |
T4 |
A1 |
1 |
3 |
1 |
4 |
A2 |
4 |
1 |
3 |
2 |
A3 |
3 |
1 |
3 |
1 |
A4 |
3 |
0 |
2 |
3 |
Yutuqning maksimal o’rtacha qiymati
Demak, tabiat xolatlari extimollari bir xil bo’lganda 3-jadval bilan berilgan o’yinda A2 strategiya optimal bo’ladi.
Agar tabiat strategiyalari ularni muqarrarligi kamayib borish tartibida joylashtirilganda T3, T1, T2, T4 ketma-ketlikni xosil kilsa, ularni yangidan T11, T21, T31, T41 deb belgilab, yutuqlar matritsasi 4-jadval ko’rinishda bo’lgan o’yinga kelamiz.
4-jadval
T I |
T1 |
T2 |
T3 |
T4 |
|
A1 |
1 |
1 |
3 |
4 |
1,7 |
A2 |
3 |
4 |
1 |
2 |
2,8 |
A3 |
3 |
3 |
1 |
1 |
2,3 |
A4 |
2 |
3 |
0 |
3 |
2,0 |
(4) formuladan foydalanib, n=4 uchun bo’lishini topamiz
o’rtacha yutuqlar 4-jadvalning oxirgi ustunida keltirilgan. Bu ustun elementlaridan,
ni va I o’yinchining optimal A2 strategiyasini topamiz.
5-Misol. Univermag raxbariyati A turdagi moldan buyurtma bermokda. Bunda molga bo’lgan talab 6 dan 9 birlikkata oralikda ekanligi ma’lum. Agar buyurtma bo'yicha olingan mol talabni qondirish uchun etarli bo'lmay qolsa raxbariyat etishmay qolgan molga shoshilinch buyurtma berishi va olib kelish mumkin. Agar talab molning mavjud miqdoridan kam bo’lsa, sotilmagan mol univermag omborida saqlanadi.
Molga beriladigan buyurtmaning shunday xajmini topish kerakki, bunda agar bir birlik molni omborda saqlash xarajati 10 sumni, shoshilinch buyurtma berish va olib kelish xarajati esa 20 sumni tashkil etsa, omborda saklash va shoshilinch buyurtma berish bilan bog'liq qushimcha chiqimlar minimal bo'lsin.
Ushbu misolda xaridorlar talabi ikkinchi o’yinchi sifatida namoyon bo'lmoqdaki, uning strategiyalari – talab miqdorlari T1=6 birlik, T2=7 birlik, T3=8 birlik, T4=9 birlik bilan belgilanadi.
I o’yinchi strategiyalari – univermag raxbariyatining buyurtmalari A1=6, A2=7, A3=8, A4=9 birlik mol mikdoridan iborat.
O’yinning tulov matritsasi 5-jadvalda keltirilgan.
5-jadval
T I |
T1= 6 |
T2= 7 |
T3= 8 |
T4= 9 |
|
A1=6 |
0 |
-20 |
-40 |
-60 |
-60 |
A2=7 |
-10 |
0 |
-20 |
-40 |
-40 |
A3=8 |
-20 |
-10 |
0 |
-20 |
-20 |
A4=9 |
-30 |
-20 |
-10 |
0 |
-30 |
Matritsa elementlarini xisoblashda faqat molni omborda saqlash va shoshilinch olib kelish bilan bog’liq kushimcha chikimlar e’tiborga olingan. Masalan, buyurtma 8 mol birligiga, talab esa 7 birlikka teng bo’lganda 1 birlik molni omborda saqlash xarajatlari 10 sumni tashkil etadi. Buyurtmaning xuddi shu xajmida talab 9 birlikka teng bo’lsa, u xolda etishmagan 1 birlik molni shoshilinch olib kelish uchun kilinadigan xarajat 20 sumni tashkil etadi.
O’yinning echimini Vald, Sevij va da Gurvits mezonlari buyicha topamiz.
A) Vald mezonini kullash. i=1,2,3,4 elementlarni topamiz va ularni 5-jadvalning kushimcha ustuniga yozib kuyamiz. lardan eng kattasi
ya’ni
.
Demak, A3-optimal strategiyadir, ya’ni moldan 8 birlik buyurtma berish kerak.
V) Sevij mezonini kullash. Yutuqlar matritsasi asosida tavakkalar matritsasini tuzamiz (6-jadval) va kushimcha ustunga maksimal tavakallarni joylashtiramiz.
6-jadval
II I |
T1= 6 |
T2= 7 |
T3= 8 |
T4= 9 |
|
A1=6 |
0 |
20 |
40 |
60 |
60 |
A2=7 |
10 |
0 |
20 |
40 |
40 |
A3=8 |
20 |
10 |
0 |
20 |
20 |
A4=9 |
30 |
20 |
10 |
0 |
30 |
(5) formulaga ko’ra ri sonlardan minimalini topamiz:
Demak, Sevij mezoni buyicha xam A3 – optimal strategiya bo’lar ekan.
S) Gurvits mezonini kullash. 7-jadval tulov matritsasining ung tomonidagi uchta ustunga quyidagi baxolarni yozib quyamiz:
7-jadval
II I |
T1= 6 |
T2= 7 |
T3= 8 |
T4= 9 |
Wi |
|
hi |
A1=6 |
0 |
-20 |
-40 |
-60 |
0 |
-60 |
-12 |
A2=7 |
-10 |
0 |
-20 |
-40 |
0 |
-40 |
-8 |
A3=8 |
-20 |
-10 |
0 |
-20 |
0 |
-20 |
-4 |
A4=9 |
-30 |
-20 |
-10 |
0 |
0 |
-30 |
-6 |
da hining qiymatlaridan eng kattasi h3=-4 bulib, u A3 strategiyaga mosdir. Demak, qaralayotgan misol uchun echim quyidagicha: univermag raxbariyati 8 birlik molga buyurtma berish uchun xamma asosga ega, chunki uchala mezon xam masalani, A3 strategiya foydasiga xal qilinmokda Gurvits mezoni bo'yicha
bo’lganda A3 strategiya optimal bo’lishini kurish kiyin emas. Faqat
(o’ta optimizm)dagina xamma strategiyalar teng kuchlidir.
4895 marta o`qildi.
![]() |
![]() |