shoydullo adminstrator

Ta`limda elektron resurslar

Muallif: Mengliyev SH.

Qo`shilgan sana: 2014-09-16

Ta’limda elektron resurslar

Zamonaviy o’quv electron nashrlarni tahlil etish ularning murakkab tuzilishga ega bo’lib, kassifikatsiyaga muxtojligini ko’rsatdi. Elektron o’quv nashrlar klassifikatsiyasi asosida ham o’quv, ham electron hamda dasturiy vositalar klassifikatsiyalarining umumiy metodlari yotadi:
O’quv nashrlari quyidagi turlarga bo’linadi:
- o’quv jarayonidagi ahamiyati va o’rnini belgilovchi funksional xususiyatiga ko’ra;
- maqsadiga ko’ra;
- taqdim etiluvchi axborot xarakteriga ko’ra;
- matnning tashkil etilishiga ko’ra;
- ifoda etilish shakliga ko’ra .
Elektron nashrlar quyidago turlarga bo’linadi:
- bosma ekvivalentining mavjudligiga ko’ra;
- asosiy axborot tabiatiga ko’ra;
- maqsadiga ko’ra;
- tarqatilish texnologoyasiga ko’ra;
- elektron nashr va foydalanuvchi orasidagi muloqot xarakteriga ko’ra;
- davriyligiga ko’ra;
- strukturasiga ko’ra .
 Xozirgi vaqtda  o’quv nashrlarining to’rt xil turdagi nashrlarni o’z ichiga oluvchi tipologik modeli mavjud bo’lib, bularga:

• Dasturiy-uslubiy (o’quv rejasi va dasturlari);
• O’quv-uslbiy (uslubiy ko’rsatmalar, yo’riqnomalar);
• O’qituvchi (darsliklar,o’quv qo’llanmalari, ma’ruza matnlari);
• Yordamchi (praktikumlar,masala va mashqlar to’plamlari).

Shu bilan birga bu guruxga nazorat qiluvchi elektron o’quv nashrlari bo’lmish -   test dasturlar va berilganlar bazalarini kiritish mumkin.Tuzilishiga ko’ra electron nashrlar bir tomli (bitta axborot tashuvchida joylashtirilgan) va ko’p tomli (har bittasi alohida axborot tashuvchiga joylashtirilgan nomerlangan ikki yoki undan ortiq mustaqil elektron nashrlar)
Shunigdek bir xil formatda chiqariluvchi bir necha tomlarning majmuasidan iborat seriyali nashrlar ham mavjud.
Materialni bayon etish shakliga ko’ra elektron o’quv nashrlar konveksion(ta’limning axborot berish funksiyasi), dasturiy(dasturlash vositalari yordamida yaratilgan), muammoli(muammoli o’qitish nazariyasiga asoslangan va mantiqiy fikrlashni rivojlantiuvchi) va universal(sanab o’tilgan modellarning alohida elementlarini saqlovchi) turlarga bo’linadi. Maqsadiga ko’ra elektron  o’quv nashrlar beshta asosiy guruxga bo’linadi: maktab o’quvchilari uchun, bakalavrlar uchun, mutaxassislar uchun, magistrlar uchun, boshqalar uchun.Bosma ekvivalentining mavjudligiga qarab ikki guruxga bo’linadi:
- bosma o’quv nashrning elektron analogi – mos o’quv bosma nashrning electron nusxasi;
- mustaqil elektron o’quv nashr – bosma ekvivalentga ega bo’lmagan o’quv nashr;  .
Asosiy axborot tabiatiga ko’ra elektron nashrlar quyidagi turlarga bo’linadi:
- matnli (belgili) –  asosan matnli ma’lumotni saqlaydi;
- tasviriy electron nashr – asosan grafik tasvirlardan iborat ma’lumotlarni saqlaydi;
- ovozli elektron nashr – ovozli axborotlarning raqamli ifodasini saqlaydi;
-dasturiy mahsulot – mustaqil bajariluvchi kod;
- multimediyali electron nashr- turli tabiatdagi axborotning o’zaro bog’langan majmuasi
Tarqatilish texnologiyasiga ko’ra:
- local electron nashr- ma’lum tirajda ishlab chiqariluvchi va local tarzda ishlatiluvchi axborot tashuvchida joylashtirilgan electron nashr;
 - tarmoq electron nashri – chegaralanmagan foydalanuvchilar ommasi uchun mo’ljallangan telekommunukatsion tarmoq orqali tarqatiluvchi elektron nashr;
- kombinatsiyalashgan electron nashr- ham local, ham tarmoq orqali tarqatiluvchi electron nashr.
Foydalanuvchi va electron nashr orasidagi muloqot xarakteriga ko’ra:
- mazmun va undan foydalanish uslubi foydalanuvchi tomonidan  o’zgartirilmaydigan elektron nashrlar;
- mazmun va foydalanish uslubi tanlanishi mumkin bo’lgan elektron .
Yaratilish texnologiyasiga ko’ra electron nashrlar pedagogik,o’rgatuvchi, nazorat qiluvchi, namoyish qiluvchi, yordamchi, shuningdek, trenajerlar, modellashttirish , o’quv jarayonini boshqarish,    o’quv maqsadidagi dasturlar yaratish, kasb tanlash va rivojlanishda nuqsoni bo’lgan bolalarni o’qitish uchun mo’ljallangan turlarga bo’linadi.
Elektron o’quv nashrlarining mazmuni zamonaviy o’qitish texnologiyalariga mos bo’lishi, o’quv jarayonida kompyuter texnikasidan aktiv foydalanish zarurati hisobga olinishi  kerak.
Elektron o’quv nashrlari tarix ta’limida.
Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi o’quv adabiyotlariga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardir:.
- Tarixiylik va an’anaviylik printsiplariga amal qilish;
- Dasturiy va electron mahsulotlar standatrlariga amal qilish;
-  ma’lumotlarni bayon etishda estetik va etik normalarga rioya etish;
- Bibliografik ma’lumotlarning to’liq va ob’ektivligi;
Tarixiy fanlar bo’yicha elektron o’quv nashrlarining xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Gumanitar bilimlarning asosiy xususiyati ularning noformal xarakterda ekanligidadir. Gumanitar fanlar bo’yicha o'quv adabiyotlari asosan matnli ko'rinishda bo'lib, keng illyustrativ axborotga ega bo’ladi.Bu xususiyat electron o’quv nashrlari tayyorlashda qiyinchilik tug’diradi, chunki bunday matnlarni  o’qyv materialini gipermatnli tashkil qilish uchun zarur bo’lgan  struktyralash jarayoni qiyin bo’lib, o’quv nashrlari avtorlarining maxsus didaktik tayyorgarlikka ega bo’lishini talab etadi.Tarixiy fanlarni o’qitishda asosiy elektron o’quv nashri – multimediyali darslik hisoblanadi. Uning asosini gipermatn, video va audio ilovalar, animatsiya, katta xajmdagi illyustrativ materiallar tashkil etadi.

1. Tarixiy fanlar bo’yicha elektron o’quv nashrlari ko’p funksiyali bo’lib, ta’lim oluvchilarning turli kategoriyalariga mo’ljallangan.Ularning gipermatnli strukturasi standart o’quv materialini maxsus o’quv bloklari bilan to’ldirishga imkon beradi.Masalan, fizika yo’nalishida ta’lim oluvchi talabalar uchun mo’ljallangan tarix kursi fan va texnika tarixi bo’limini , filologlar uchun tarix kursi esa madaniyat tarixi bo’limlarini o’z ichida saqlashi mumkin  va hokazo.  Elektron o’quv nashrlarini yaratishda Internet tarmog’i katta imkoniyatlar yaratadi. Elektron nashrlarning tabiati  ularning ichida Internet tarmog’idagi maxsus sahifalarga to’g’ridan-to’g’ri murojaat etish imkonini beradi va o’quvchi-talabalarning soha bo’yicha kerakli ma’lumotlarni qidirish malakasini hosil qilishga yordam beradi.
2. Tarixiy fanlar bo’yicha elektron o’quv nashrlari o’quv-uslubiy kompleks sifatida yaratilishi , ya’ni ular o’z ichida darslik bilan birga xrestomatiya, praktikum, lug’at, test dasturi hamda nazorat savollari va vazifalari bankini  saqlashi kerak.

 O’quv jarayonining asosiy turi ma’ruza hisoblanadi. Ma’ruza –talabalar tomonidan o’zlashtirilishi kerak bo’lgan o’quv materiali uchun  yo’naltiruvchi asos bo’lgan bilimlarni shakllantiruvchi o’quv jarayonining tashkil qilinish shaklidir. Ma’ruzaning uchta asosiy turi mavjud bo’lib, ular kirish ma’ruzasi, infomatsion ma’ruza va obzor ma’ruzalaridir.O’rganilayotgan fan predmeti va didaktik maqsadlardan kelib chiqib, ma’ruzalarninng quyidagi shakllaridan foydalanish mumkin: muammoli   ma’ruza, visual ma’ruza, press-konferensiya m’ruza va hokazo.Ma’ruzalarda qo’llaniluvchi elektron o’quv nashrlari bayon etiluvchi materialni videotasvirlar, ovozli animatsion roliklar bilan boyitish, ma’ruzachiga murakkab jarayonlarni namoyish etishga yordam berishi kerak.
Nazariy materialni oorganishni tashkil etishda quyidagi turdagi elekctron o’quv nasrlaridan foydalanish mumkin:

• Videoma’ruza.Ma’ruza videokamera yordamida yozib olinadi.Ushbu ma’ruza turining  yutuqli tomoni uni qilay vaqtda takror eshtish mumkinlgi va qiyin joylariga to’xtab ketish imkoniyatining mavjudligidir.
• Multimedia ma’ruza.Mustaqil ta’lim uchun o’rgatuvchi interaktiv dasturlar yaratilishi mumkin.Bunday o’quv qo’llanmalaridan foydalanishda  har bir o’quvchi o’zi uchun qulay bo’lgan o’rganish traektoriyasini , optimal o’rganish tempini va usulini tanlashi mumkin. O’zlashtirish ko’rsatkichi ko’p jihatdan nazorat qiluvchi vositalar hisobiga ham ko’tarilishi mumkin.
• An’anaviy nashrlar: elektron ma’ruza matnlari, tayanch konspektlar, nazariy materialni o’rganish bo’yicha uslubiy qo’llanmalar va hokazo.

Amaliy mashg’ulot – nazariy bilimlarni manbalarni muhokama qilish va amaliy masalalarni echish orqali mustahkamlashga qaratilgan o’quv jarayonining tashkil etilish shaklidir.
Amaliy mashg’lotlarda foydalaniluvchi electron o’quv nashrlari o’rganuvchiga mavzu bo’yicha , mashg’ulotni o’tkazish tartibi va maqsdi to’g’risida ma’lumot berishi, bilimlarni nazorat qilishi, kerakli nazariy material va amaliy ko’rsatmalarni taqdim etishi, o’rganuvchilar bilimini baholashi kerak. Tarixchilar uchun amaliy mashg’ulotlarning asosiy shakli seminar mashg’ulotlari bo’lib hisoblanadi. Ushbu ta’lim shakli o’quv va ilmiy materialga nisbatan tadqiqot nuqtai nazarini shakllantiradi. Seminar mashg’ulotlarida foydalaniladigan elektron o’quv nashrlari qatoriga xrestomatiyalarni, xujjat va materiallar to’plamlarini, ma’ruzalarning tayanch konspektlarini, electron darslik va boshqalarni kiritish mumkin. O’quv jarayoniga axborot texnologiyalarining tadbiq etilishi talabalarning mustaqil o’zlashtiradigan bilimlari xajmining ortib borishi bilan birga ketmoqda.Aslida elektron o’quv nashrlarining barcha mavjud turlari mustaqil ta’limni tashkil etish uchun asos bo’lishi mumkin.  Bu jarayonda axborot texnologiyalaridan foydalanish elektron nashrlar, Internet tarmog’i resurslari, elektron berilganlar bazalari, kutubxonalar katalog va fondlari, arxivlar va hokazolardan foydalaniladi.
Talabalarning axborot texnologiyalari asosidagi mustaqil ta’limi quyidagilarni o’z ichiga oladi: electron darslik bilan ishlash, videokolleksiyalarni tomosha qilish, audiokassetalarni eshitish, kompyuterli trenajerlarda ishlash, kompyuterli testdan o’tish va boshqalar.
hozirgi paytda bilimlarni nazorat qilishning barcha turlarini elektron o’quv nashrlari yordamida maxsus ishlab chiqilgan kompyuter dasturlari asosida amalga oshirish mumkin.Ayniqsa, elektron o’quv nashrlaridan joriy va oraliq nazorat tizimida foydalanishning samarasi yuqoridir. Kompyuter test dasturlari o’rganuvchilar uchun o’z-o’zini nazorat vositasigina bo’lib qolmay, joriy va oraliq nazoratning vazifasini o’z ustiga oladi.Bunday test dasturi o’zgartirish mumkin bo’lmaydigan mustaqil programma bo’lishi yoki o’qituvchi tomonidan to’ldirib, modifikatsiyalandigan qoboq dastur ham bo’lishi mumkin.Tarix ta’limida o’quv amaliyotining muhim ahamiyati bor. Kompyuter imitatsion modellar, trenajerlar vositasi bo’lib xizmat qiladi.Kompyuter dasturlari yordamida arxiologik qazilmalarga, etnografik materiallar yig’ish, yodgorliklarni rekonstruksiyalash, arxiv xujjatlari bilan tanishishga  tayyorgarlik treninglari tashkil etilishi mumkin.Arxiv va muzeylarni kompyuterlashtirish arxiv va muzey praktikasini msofadan o’tqazish imkonini yaratadi.O’quv elektron vositalari qatorida O’quv-uslubiy majmualar muhim o’rin tutadi. O’UM lar nazariy material bilan birga amaliy vazifalar, testlar , ilovalar va boshqalarni saqlaydi.O’UM lar strukturalangan mantiqan bog’langan didaktik elamantalardan tashkil topgan raqamli va analog shakldagi multimedia kurslari sifatida taqdim etilishi mumkin.Zamonaviy o’quv multimedia kursi – video va audio materiallar bilan boyitilgan matnli interaktiv materialgina bo’lmay, undagi o’quv materiallari  
turli shakl va turli axborot tashuvchilarda joylashtirilishi kerak.Multimedia kurs ta’lim oluvchiga illyustrativ, ma’lumotli, trenajerli va nazorat qiluvchi qismlari yordamida kompleks ta’sir o’tkazish vositasi hisoblanadi. O’UMning asosini uning interaktiv qismi egallaydi.Ushbu qism faqat kompyuterda realizatsiyalanadi. Unga quyidagilar kiradi:
 -elektron darslik;
- electron ma’lumotnoma;
- trenajerli majmua;
- misol va masalalar to’plami;
- electron laboratoriya praktikumi;
- kompyuterli test tizimi.
Elektron darslik nazariy materialni mustaqil o’rganishga mo’ljallangan bo’lib, unung gipermatnli tuzilishi individual ta’lim traektoriyasi bilan ishlash imkoniyatini beradi.Elektron xrestomatiya – darslik mazmunini to’ldiruvchi matnlar to’plamidir.Xrestomatiya tarkibiga xujjatlar, badiiy asarlar va ulardan parchalar kiritilishi mumkin. Xrestomatiyaga kiritilgan matnlarning xususiyatlari yoritilgan metodik ko’rsatmalar o’quvchi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu ko’rsatmalar matn bilan o’quv materiali orasidagi bog’lanishni amalga oshruvchi hamda o’quvchi-talabalarning seminar ba amaliy mashg’ulotlarga tayyorlanishida yo’naltiruvchi vosita hisoblanadi. Elektron ma’lumotnoma foydalanuvchiga zarur vaqtda  kerakli axborotni kompakt shaklda tezkor olish imkoniyatini beradi. Odatda elektron ma’lumotnoma terminlarning ro’yxatidan iborat bo’lib, ro’yxatning har bir elementi giperaktiv hisoblanadi, ya’ni uni faollashtirish natijasida termin mazmuni, tarjimasi yoki izoxi keltirilgan giperssilkaga murojaat etiladi.Elektron ma’lumotnomaning mavjudligi ixtiyoriy O’UM uchun zaruriy shart hisoblanadi.
Tarix ta’limida Internet resurslari. Elektron o’quv nashrlari ichida Internetda joylashtirilgan tarmoq resursalari ko’proq tarqalmoqda.Tarixiy mavzudagi Internet resurslarining ham soni ortmoqda.Asta-sekin tarixiy resurslarning berilganlar bazalari, maxsus katalog va qidiruv tizimlari vujudga keldi. Tarmoq ilmiy-ta’lim resurslari bilan ishlash o’ziga hos xususiyatlarga ega bo’lib, tarmoqda ,brauzerlar bilan ishlash malakasini, Internetda axborot izlash , uni qayta ishlash va saqlash usullari bilan tanish bo’lishni talab etadi.Internetda ishlamoqchi bo’lgan tarixchi oldida turadigan birinchi muammo – axborot qidirish muammosidir.Keyingi muammo – topilgan resurslarning ta’lim maqsadlarida foydalanishga yaroqliligini aniqlashdan iborat. Davlat ta’lim standartlariga mos kelish nuqtai nazaridan tekshirilmaydigan ko’plab tarixiy resurslar  mavjuddir. Ixtiyoriy kursni o’rganish jarayonida Internetdan olingan o’quv qo’lanmasining ta’lim muassasasi o’quv dasturiga mos kelmasligi muammosi vujudga kelishi mumkin.Internetdan olinadigan ma’lumotlarning nihoyatda turli-tuman xarakterda ekanligi ularni qayta ishlash uchun kerak bo’ladigan dasturiy va texnik vositalarni tanlash muammosi lelib chiqadi.Matnli, grafik, audio-video axborotlarni tasvirlashning ko’plab formatlari mavjud.Ushbu muammolarni hal etishning ba’zi yo’llarini ko’rib o’tamiz. Nimani qidirish  kerak? – bu savolga javob berishda o’z ta’lim faoliyatida tarixchi o’quv rejasiga murojaat etadi. Shunindek strukturasi, taqdim etilish tipi, maqsadi va bayon etilash shakli jihatidan farq qiluvchi axborot xarakterini aniqlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Qanday izlash kerak bo’ladi? – zaruriy axborotning Internetdagi joyini toppish uchun ushbu axborot joylashtirilgan resurslarni qidirish lozim bo’ladi. Bunday ma’lumotlarni qidiruv tizimlarining berilganlar bazalarida, qidiruv kataloglaridan topish mumkin.Asosiy rus tilidagi qidiruv tizimlariga rambler, yandex, aport, google’ lar kiradi.Bunday tizimlarda qidiruv matn ko’rinishida ifodalangan so’rovlar asosida amalga oshiriladi. Amalda bir nechta qidiruv tizimlarinidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki qidiruv tizimlarining berilganlar bazalari bir-biridan farq qiladi.Maxsus tarixiy kataloglar biror qidiruv, axborot yoki ilmiy-tadqiqot resursi tarkibida  yoki mustaqil resurs sifatida mavjud bo’ladi. Qidiruv tizimlaridan farqli ravishda kataloglar foydalanuvchilar umidlarni ko’proq darajada oqlaydilar, chunki qidiruv oldindan tanlangan mavzu bo’yicha materiallar ichida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda Internet resirslarini tasvirlashga bag’ishlangan adabiyotlar chop etilmoqda. Keralki Internet resurslarini mos mavzudagi adabiyotlardan ham toppish mumkin.Umuman olganda barcha qidiruv usullaridan(qidiruv tizimlari, maxsus tematik kataloglar, bosma nashrlar) birgalikda foydalanish  maqsadga muvofiqdir.Internet tarmog’idan olingan  ma’lumotlar ishonchlilik, davlat standartlariga moslik va o’quv rejasiga moslik nuqtai nazaridan tekshirilishi kerak. Internetda ishlash jarayonida tarixchi axborotning matnli, tasvirli, audio , video kabi turli shakllari bilan to’qnshishi mumkin.Matnli axborot quyidagi formatlarda ifodalanishi mumkin:

• htm (html) – gipermatnli xujjatlar tili – Internetda xujjatlarni saqlash va uzatishning eng asosiy usuli.Barcha standart brauzerlar tomonidan o’qiladi. (Internet Explore, Netscape Navigator, Opera).Xujjatni matn muharrilarida  saqlash, tahrirlash mumkin.
•  txt –stsndart matnli fayl formati. Barcha standart matn muharrirlari tomonidan o’qiladi.
• doc -  MS Word matn muharriri xujjati. MS Windows muhiti standart vositalari yordamida qayta ishlanadi.
• pdf -  Matni Adobe Acrobat Reader yordamida o’qish yoki bosmafa chiqarish mumkin. Grafik axborot Internetda gif , jpg, swf formatlarda ifodalanadi. Ko’pchilik audio va video formatlar operatsion tizimning standart multimedia vositalari tomonidan o’qiladi.Internetda axborot uzatishning turli usullari mavjud bo’lib, ulardan eng keng tarqalgani - http (HyperText Transfer Protocol) dir. Bular html, txt, gif, ipj  formatdagi  xujjatlarniolish mumkin. Axborot uzatishning yana bir usuli ftp (File Transfer Protocol) hisoblanadi.Tarmoqdan yozib olngan fayllar ko’pincha arxivlangan (zip yoki rar formati) bo’ladi. Ma’lumotlarni arxivlash ularning xajmini kichraytirib, tarmoqdan olinish vaqtini tejaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga ega bo’lamiz:

1. Elektron o’quv nashrlarini  tarix ta’limida qo’llash axborot-kommunukatsion texnologiyalar rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, ta’lim jarayonini intensivlash, o’quv jarayonida mustaqil ta’lim salmog’ning oshishiga ta’sir ko’rsatadi.
2. Elektron o’quv nashrlaridan foydalanish EUN ni to’g’ri tanlash va undan mos ta’lim shakllari bilan birgalikda foydalanish sharti bajarilgandagina kerakli natijani beradi.
3. Tarix ta’limida soni tobora ortib borayotgan tarmoq o’quv resurslari muhim o’rin tutishi mumkin.Shu bilan birga tarix ta’limida Internetda joylashtirilgan tarixiy manbalarning elektron versiyalaridan foydalanish mumkin.

Internet tarix segmentining keyingi taraqqiyoti ta’lim maqsadlaridagi siffatli turli-tuman resurslarning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir.

29028 marta o`qildi.